Jean Georges Noverre

Jean-Baptiste Perroneau, Jean Georges Noverre, 1764

  Jean Georges Noverre (1727 – 1810) był tancerzem, nauczycielem i choreografem.

 Prekursor baletu z akcją. Naukę zaczynał w Paryżu w Opera – Comique pod kierunkiem Louisa Dupré. Debiutował w 1742 roku przed królem Ludwikiem XV i Maria Leszczyńską.  Sukces przyniósł mu zaproszenie do Berlina i możliwośc zatańczenia przed Fryderykiem II. Po powrocie nadal pracował w Paryżu zdobywając doświadczenie na scenie. Później pracował w Strasburgu i Lyonie. W Marsylii wystawił swój pierwszy eksperymentalny balet Les Fêtes Chinoises. Temat baletu nawiązywał do fascynacji chinoserie. 

Balet wystawiony w 1754 roku w Opera – Comique z dekoracjami Françoisa Bouchera odniósł fenomenalny sukces. Przedstawiał on kilka scen z tańcami chińskimi inspirowanymi relacjami podróżników i misjonarzy (jezuitów). Noverre wykroczył poza  poza ramy tradycyjnego baletu dworskiego,  w Les Fetes Chinoises stworzył spójną akcję, realistyczne, wierne jak na ówczesną wiedzę scenografie i kostiumy.  Wprowadza bowiem tańce z innych krajów jako je charakteryzujące, razem kostiumem będzie powoli powstawać z różnych narodów, które wcześniej miały tylko zapożyczone pewne figury a nie tworzyły zgodnego charakteru całości postaci. Postacie chińczyków, niewolników i mandarynów, tańczyły tańce kołowe i w korowodzie a na zakończenie baletu pojawił się kontredans.  

F.Boucher, La danse Chinoise, 1742

 Po wielkim sukcesie Les Fêtes Chinoises został zaproszony do Londynu przez znanego aktora Davida Garricka. W Londynie podczas zamieszek związanych z wojną siedmioletnią wystawienie baletu było niemozliwe z powodu zniszczenia dekoracji i kostiumów. Po powrocie do Francji pracuje w Lyonie gdzie powstają pierwsze zarysy jego Listów w sprawie reformy baletu. W 1760 roku wydaje  je po raz pierwszy w Lyonie jako Lettres sur la danse et les ballets. Pracował nie tylko w Lyonie i Paryżu. Jego sława oraz wydanie ksiązki była czymś nowym w widzeniu baletu, muzyki, kostiumów i dekoracji jako całości. 

Jazon i Medea balet Noverre'a w roli Jazona Gaetano Vestris, 1767

Estetyka Noverra, tańcząca młoda Maria Antonina, 1765, obraz J.G. Weikert

 Pracował także dla księcia Wirtembergi a później w Wiedniu na zaproszenie cesarzowej Marii Teresy gdzie przebywał do 1774 roku. Po wstąpieniu Marii Antoniny na francuski tron, królowa niezwłocznie poprosiła go aby pracował dla jej dworu i dla Opery Paryskiej. W 1787 roku znowu występuje ze swoim zespołem w Londynie, gdzie życzliwie był przyjmowany. Czas rewolucji spędził także w Anglii. Pod koniec lat 90. tych XVIII wieku wraca do Paryża ale to już nie jest to samo miasto i ci sami ludzie. Jest już chory i stary i pomimo sławy poniżany. 

Listy J.G.Noverre, 1760

Mimo zatrudnienia w operze, nie wypłaca się jemu pensji bo przed rewolucją miał szerokie kontakty z arystokracją. Musiał także walczyć z narastającą biurokracją. Czasami zaglądał na próby tancerzy, gdzie starał się przekazywać jeszcze swoją wiedzę młodszym artystom, ale to już nie był ten świat w którym pracował i tworzył. Narzekał, że jest za mało tancerzy a za dużo tancerek i że Vestris ( jeden z tancerzy) poświęca swój talent na wykonywanie szybkich piruetów a nie rozwijanie swoich zdolności. Wraz żoną wyjeżdża do francuskiego miasteczka Saint-Germain-en-Laye, gdzie do swojej śmierci pracował nad uporządkowaniem swoich prac naukowych w tym listów i artykułów. Zmarł w 1810 roku. 

J.F.Roger, Jean Georges Noverre, koniec XVIII wieku

  

Znaczenie jego pracy.

Noverre jest dla mnie tytanem pracy. Wybitny tancerz ale i teoretyk i reżyser. Obracał się w świecie ludzi którzy tworzyli kulturę Oświecenia jak Voltaire, Mozart, Garrick. Miało to niewątpliwy wpływ na jego twórczóść. Oprócz słynnych listów, tworzenia baletów,  napisał także: Observations sur la construction d'une nouvelle salle de l'Opéra (1781), Lettres sur Garrick écrites a Voltaire (1801), Lettre à un artiste sur les flies publiques (1801).

Lettres sur la danse et les ballets, powstawały już w Londynie pod wpływem pracy z zespołem dla teatru Drury Lane oraz pod wpływem przyjaźni z Davidem Garrickiem oraz zetknięcia się z pantomimą. W jego bibliotece Noverre znalazł wiele dzieł które go zainspirowały do napisania Listów. Głosił on, że balet powinien rozwijać się poprzez ruch dramatyczny i ruch ten ma wyrażać ekspresję charakteru danej postaci oraz relacje między innymi bohaterami. Balet ten nazwał jako ballet d’action czyli balet z akcją lub balet pantomimiczny. Pierwszym takim baletem był Le Jugement de Paris (Sąd Parysa) wystawiony w 1751 roku w Lyonie. Oprócz wymienionych znanych osobistości Noverre pracował i inspirował się poglądami tancerki Marie Salle z którą studiował balet i przyjaźnił. To ona namawiała go z kolei aby napisał pracę o roli tańca i baletu na scenie. Tworzył balety do muzyki kompozytora Jean Phillipe Rameau. 

Louis Boqet, kostium Driady i Fauna wg Noverra, druga poł XVIII wieku

Strój po reformie Noverra, strój Demona, rycina tak ukazywała sie w Galerie de Modes, jako propozycja stroju na bal.

Strój Furii, z Ifigenii, Galerie de Modes

W Listach Noverre przede wszystkim krytykuje przestarzały już system nauczania i wykonywania tańca teatralnego w zespole Opery Paryskiej. Początkowa współpraca muzyków i tancerzy z Królewskiej Akademii Tańca i Muzyki zaczęły się rozmijać, także na początku XVIII wieku można powiedzieć, że elementy takie jak wyraz sceniczny, charakter postaci, relacje pomiędzy bohaterami akcji, były zaburzone. Ważnym postulatem była także zmiana kostiumu scenicznego na lżejszy i wygodniejszy zwłaszcza dla tancerek aby nie musiały tańczyć w niewygodnych panier ani gorsetach. Ten postulat pojawił się już wcześniej zarówno u Francoise Prevost, La Carmago czy Marie Salle,  wszystkie starały się zmienić kostium na lżejszy. Postulował także aby nie używać maski scenicznej która zaburza emocjonalność danej postaci. Postulaty Noverra dotyczyły także pedagogiki tańca,(który jako pierwszy zwrócił na nią uwagę Gottfried Taubert w swoim dziele z 1717 roku): technika tańca powinna być uczona wg reguł Pierra Beauchampa z odniesieniem do indywidualnych możliwości anatomicznych tancerza, ważna jest osobowość tancerza i jego rozwój. Muzyka, kostium, dekoracje stanowią jedność baletu. Odrzucenie maski spowodowało konieczność zastosowania odpowiedniego makijażu scenicznego.

 

Noverre a Polska.

Badania są dość skromne i posłużę się tutaj cytatem ze strony Teatru Wielkiego.

W 1766 roku o posadę baletmistrza w Warszawie starał się nawet, choć bezskutecznie, sam wielki Jean-Georges Noverre. Zadedykował on i przesłał królowi Stanisławowi Augustowi swoje słynne reformatorskie dzieło Théorie et pratique de la danse, które zachowało się w Polsce do dzisiaj i przechowywane jest w Gabinecie Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. 

Jest niestety dla mnie niejasne jaka to była dedykacja bo na różnych wersjach jej po prostu nie ma lub dedykacja dotyczy innej osoby. Niejasne jest dla mnie także z jakich powodów Noverre zdecydował się na staranie się o pracę w Polsce tym bardziej, że przed 1766 stan baletu polskiego nie był najsilniejszy. Niemniej ważne jest to , że Listy te zachowały się do dziś. W 2012 roku na wystawie La Bella semplicita poświęconej projektom kostiumów teatralnych Leonardo Mariniego wg wskazówek Noverra także Listy można było zobaczyć.

Na pierwszym planie stroje polskie Mariniego